Deel 2: Moskva & Vladimir
Deel 3: Moskva-Toshkent
Deel 4: Toshkent-Buxoro-Samarqand
Deel 5: Samarqand-Dushanbe
We zijn nu twee weken onderweg, qua tijd net over de helft van de reis. Waar deze twee weken bestonden uit vele treinreizen, het bezoeken van hete woestijnsteden en het opsnuiven van cultuur gaat de rest van de reis juist over een epische roadtrip, bittere kou in afgelegen gebieden en schitterende natuur. Zoals ik in het vorige deel al aangaf zal dit het laatste deel zijn, voor het verhaal is het handiger en zo kan ik in één keer alle foto’s die wat meer off-topic zijn laten zien – treinen komen niet voor in dit verslag ;) In de vorige vijf delen hebben we bijna 9000 kilometers afgelegd met de trein, in dit deel zullen het er dus precies 0 worden ;) In dit deel maken we namelijk een roadtrip die begint in Dushanbe/Душанбе, de hoofdstad van Tadzjikistan. Vanaf daar rijden via het letterlijk adembenemend mooie Kūhistoni Badakhshon naar de Tadzjieks-Kirgizische grens op meer dan 4000 meter hoogte, vanaf waar het nog een paar uur rijden is naar Osh/Ош, de tweede stad van Kirgizstan. In Osh blijven we een paar dagen en nemen dan de metalen druksigaar terug naar Twente
Er staan 104 foto’s dit verslag, maar zoals jullie gewend zijn heb ik er nog veel meer geüpload op Flickr. Voor de foto’s van de roadtrip tot Osh verwijs ik jullie naar hier, waar ze alle 234 staan. Een kaartje van deze etappe is hier te vinden en het overzichtskaartje is voor de laatste keer aangevuld.
De twee nachten in Dushanbe waren erg relaxed, het was een fijne plek om even bij te komen. Het is niet ’s werelds mooiste stad en even voor een snel citytripje zou ik het ook niet boeken, maar ik vond het wel een opvallend fijne stad om te zijn als toerist. Lekker eten, relaxte atmosfeer op straat en genoeg te beleven. Als je in de buurt bent is het zeker een must! De onderhuidse sociale problemen die er spelen in Tadzjikistan komen af en toe ook tot uiting, maar dat is geen reden om de stad over te slaan. In het hostel vroeg iemand aan Christian, de Canadees die 2,5 jaar in Dushanbe gewoond heeft, wat het grootste probleem van Tadzjikistan is wat je niet direct ziet als toerist. Zijn antwoord, zonder enig spoor van twijfel, luidde: “deep, utter depression amongst every layer of the population”. Voor jongeren, met name mannen, is de situatie hier compleet uitzichtloos. De enige plek waar geld verdiend kan worden is Rusland, maar het wordt steeds lastiger om daar aan het werk te gaan. Thuis is er geen werk en bovendien een repressief regime waar serieus rekening mee gehouden dient te worden. Een voorbeeld daarvan is de militaire dienst, de Tadzjiekse dienstplicht is één van de ergste op deze planeet. Velen komen met serieuze gezondheidsklachten terug van hun twee jaar dienstplicht. Ook is het heel moeilijk om meisjes te ontmoeten, Tadzjikistan is nog een vrij conservatief land – een korte broek is hier al veel minder gebruikelijk dan in Oezbekistan, bijvoorbeeld. Op straat heb ik van deze onderhuidse problemen enkel wat gemerkt doordat woordenwisselingen op straat wat sneller agressief lijken om te slaan, maar het doet verder weinig af aan het relaxte straatbeeld. Demonstraties schijnen er af en toe ook te zijn, maar daar heb ik geen last van gehad.
Na deze uitgebreide intro is het tijd om met de lange reis naar Kirgizstan te beginnen. De eerste etappe is meteen de langste: met een gedeelde taxi in één dag naar Khorugh/Хоруғ, de hoofdstad en grootste plaats van de oostelijke helft van het land. Dit gebied heet officieel “Viloyati Muxtori Kūhistoni Badaxşon” (Вилояти Мухтори Кӯҳистони Бадахшон), maar is in de volksmond beter bekend onder de Russische naam “Gorno-Badakhshanskaya avtonomnaja oblast/Горно-Бадахшанская автономная область” (GBAO, kortweg “Badakhshan”). Deze regio beslaat grofweg 45% van het land, maar slechts 3% van de bevolking woont er. Door het gebied loopt de beroemde M41 “Pamir Highway” (Pamirskiy Trakt, Памирский тракт), die ik nu ook ga volgen.
1. Met een via het hostel geregelde gedeelde taxi gaan we het eerste stuk naar Khorugh afleggen, een rit van ca. 600 km die tussen de 12 en 20 uur duurt – afhankelijk van de chauffeur en de condities onderweg. Met mij worden nog vier andere backpackers opgehaald: Doug en Erin, een Brits-Australisch koppel en Patrick en Vera, een Duits-Zwitsers koppel. Verder zitten er nog twee locals in de auto, plus de chauffeur. Bagage gaat op het dak van de Toyota mee.
Loading the car in Dushanbe, Tajikistan by Timon91, on Flickr
Om kwart voor 9 vertrekken we, eerst moet er nog getankt worden en moet er nog wat papierwerk afgehandeld worden. Gorno-Badakhshan is een afvallige regio dus er zitten wel wat formaliteiten aan verbonden. De rit de stad uit duurt lang, ondertussen loopt de temperatuur aardig op.
2. Onderweg worden we om de ±20 minuten aangehouden door de politie. Dat het politieapparaat zwaar corrupt is wist ik wel, maar dat het zó duidelijk zou zijn had ik niet verwacht. Elke keer stapt de chauffeur uit, geeft de dienstdoende agent wat smeergeld en dan kunnen we onze weg weer vervolgen. Mijn stiekeme fotootje focuste helaas op het raam
Corrupt police, Tajikistan by Timon91, on Flickr
3. Dan maar een poging bij het wegrijden, door het achterraam ;) Een andere Jeep is ook aangehouden, per dag rijden er in het hoogseizoen iets van 4-5 auto’s van Dushanbe naar Khorugh, dit is het enige “OV” tussen beide plaatsen.
Corruption in Tajikistan by Timon91, on Flickr
4. Het landschap is nog steeds kaal, maar het wordt wel steeds bergachtiger. Let ook op de spoorlijn, die hier parallel aan de weg loopt. Treinverkeer heb ik niet gezien, maar wel af en toe een groepje werkers die met het spoor bezig zijn.
On the road in Western Tajikistan by Timon91, on Flickr
5. We praten veel onderweg, het is een leuk reisgezelschap zo :) Uiteraard doen we ook een gokje hoe vaak we in totaal aangehouden gaan worden voor smeergeld vandaag. De eindscore is “slechts’ 14 keer, want op de onherbergzame stukken is er nauwelijks politie. Patrick wint dus ;)
Corruption in Tajikistan by Timon91, on Flickr
We steken een paar bergpassen over en passeren o.a. het grote Nurek-stuwmeer. Het woeste landschap is indrukwekkend, maar ik maak weinig foto’s. Door de slechte wegen en de weinige ruimte is foto’s maken sowieso lastig, ik zit opgevouwen
We stoppen een enkele keer onderweg, maar de chauffeur wil vooral zo snel mogelijk door. Logisch, het is een lange rit. De rit opdelen kan wel, maar dan moet je zelf een auto regelen want onderweg is er geen gedeelde taxi meer te krijgen. De enige lange stop is in Kulob/Кӯлоб, waar we lunchen bij een druk wegrestaurant. 6. De weg wordt steeds slechter naarmate we verder komen. Er is ook duidelijk minder verkeer nu, we komen minder huizen en dorpjes tegen en het landschap wordt steeds ruiger. Vanzelfsprekend neemt ook het aantal politiecontroles af, het is voor een verkeersagent immers niet zo lucratief om langs een rustige weg smeergeld op te halen ;)
Pamir Highway, Tajikistan by Timon91, on Flickr
7. Een welkomstportaal onderweg. Zoals je ziet is de weg inmiddels niet meer verhard.
Pamir Highway, Tajikistan by Timon91, on Flickr
8. Wel wordt er flink aan de weg gewerkt. Dat is nodig ook, want zelfs naar Tadzjiekse maatstaven is het echt om te huilen. Momenteel is Gorno-Badakhshan vaak nog een paar dagen van de buitenwereld afgesloten omdat er een stuk weg weggespoeld is, werkzaamheden als deze moeten dat in de toekomst voorkomen.
Pamir Highway, Tajikistan by Timon91, on Flickr
9. Stinkende autootjes hebben plaatsgemaakt voor kuddes vee, getoeter maakt plaats voor geblaat :')
Sheep on the Pamir Highway, Tajikistan by Timon91, on Flickr
Hier ergens passeren we ook de grens tussen Tadzjikistan en Gorno-Badakhshan. De grens wordt gemarkeerd door een checkpoint, Gorno-Badakhshan mag je niet zomaar in namelijk. Voor Tadzjikistan heb je sowieso een visum nodig, maar voor Gorno-Badakhshan heb je nog een extra permit nodig. Deze kun je tegelijk met het visum regelen en kost verder niet veel moeite, maar je moet er wel even aan denken. Als je de tijd hebt kun je het ook in Dushanbe nog regelen. Sinds de zomer van dit jaar kun je voor Tadzjikistan ook een e-visum krijgen, wat een hoop rompslomp bespaart. Zelfs je GBAO-permit kun je online krijgen. Ik ben een aantal mensen tegen gekomen die het e-visum hadden. Het zijn echt de meest amateuristische e-visa die ik ooit gezien heb, ze zijn onder andere voorzien van smilies :') In de categorie “treinkaartjes” is het te vergelijken met Belgische e-tickets van de NMBS
Toen ik mijn visa aan het regelen was, was het nog niet duidelijk of het e-visum ook aan landsgrenzen geldig was. Om het zekere voor het onzekere te nemen heb ik het maar vooraf geregeld, dat is sowieso veel mooier in je paspoort Tadzjikistan heeft helaas geen ambassade in Nederland, dus ook hiervoor moest het paspoort naar Brussel. Je hebt geen uitnodiging nodig, maar je moet wel een soort van motivatiebrief schrijven aan de consul over wanneer je naar Tadzjikistan wilt, wat je er wilt doen en waar je wilt verblijven. Verder is het niet zo moeilijk, met een weekje is het visum geregeld – inclusief GBAO-permit ;)Overigens was één van de meest gehoorde reacties voor mijn vertrek “Tzatzikistan? Is dat van die saus?” :') Veel mensen hebben überhaupt nog nooit van het land gehoord
Mijn huisgenoten hebben me nog geprobeerd over te halen de brief naar de consul te formuleren als “Dear Consul, I really like your sauce, please let me visit your glorious republic.” :') Helaas Bij het checkpoint worden de paspoorten gecontroleerd, uiteraard moet er ook het nodige smeergeld betaald worden maar daar zorgt de chauffeur gelukkig voor. De andere kant op staan drie auto’s uit Duitsland, die een wereldreis maken :')
10. Na weer een bergpas komt dan eindelijk het land in zicht wat we de komende paar dagen niet uit het oog zullen verliezen: aan de overkant van de rivier ligt Afghanistan!
Afghanistan seen from the Pamir Highway, Tajikistan by Timon91, on Flickr
11. De weg volgt vanaf hier tot Khorugh de Panj-rivier, die de grens vormt met Afghanistan. Ook aan de Afghaanse kant is een weg en zo nu en dan passeren we een dorp.
Afghan village seen from the Pamir Highway, Gorno-Badakhshan, Tajikistan by Timon91, on Flickr
12. Een geasfalteerd stuk door het smalle dal. Links Tadzjikistan, rechts Afghanistan.
Pamir Highway view, Gorno-Badakhshan, Tajikistan by Timon91, on Flickr
13. Er zijn twee mogelijke routes van Dushanbe naar Khorugh: een noordelijke route over een zeer, zeer slechte weg via een hoge bergpas en een stuk langere zuidelijke route met een “betere” kwaliteit weg en minder hoogteverschil. Wij zijn voor de zuidelijke optie gegaan, aangezien de noordelijke route dicht is vanwege een aardsverschuiving. Hier, in Kalaikhum/Калаихум, komen de wegen bij elkaar. Wij zijn net van links gekomen ;) In Kalaikhum is er zowaar een supermarkt, waar we nog wat inkopen doen. We zijn nu 8 uur onderweg, maar we moeten nog ruim 240 km hobbelen voordat we in Khorugh zijn.
Kalaikhum, Gorno-Badakhshan, Tajikistan by Timon91, on Flickr
14. Niet veel later is er een probleem: hier net om de hoek staat een vrachtwagen met pech. Tsja, dan kun je er echt niet langs. Gelukkig duurt het slechts een half uur, daarna kunnen we verder. Ondertussen voelt Doug zich vrij slecht, dus voor hem is de lange stop niet onwelkom.
On the road between Kalaikhum and Khorugh, Gorno-Badakhshan, Tajikistan by Timon91, on Flickr
Tijdens het laatste stuk stoppen we nog kort bij een restaurantje om wat te eten, verder is het overal pikkedonker. Verkeer is er bijna niet, de weg is gruwelijk slecht en civilisatie is hier nauwelijks – het eettentje was dan ook het enige op dit stuk. Om half 12 ’s avonds bereiken we Khorugh, na een rit van 14:45 uur. We worden met z’n vijven afgezet bij de Pamir Lodge, wat in Khorugh de plek is om andere toeristen te ontmoeten en dingen te regelen. We krijgen een kamer met elkaar en kruipen snel onder de wol. Buiten vriest het, wel een overgang na de 37 graden in Dushanbe :O
’s Ochtends doen we rustig aan, ik ben rond 8 uur wakker en ontbijt rustig na een fijne douche. Ik tref een drietal Fransen die de andere kant op gaan en praat wat met Tomas, een Sloveen die op de fiets is. Ze blijken allemaal een parasiet te hebben opgelopen in Tadzjikistan, dan kom ik nog goed weg met alleen diarree :') Medische voorzieningen zijn nauwelijks aanwezig hier, dus het is handig om zelf een aantal basismedicijnen mee te nemen.
De volgende stap is om de etappe naar Murghab/Мурғоб te bepalen en regelen. Vanaf hier heb je twee opties: je kunt rechtstreeks naar Murghab via de M41 met een gedeelde taxi (ca. 7 uur), of je kunt een omweg maken door de Wakhanvallei, maar daar moet je zelf transport voor regelen. Je kunt hier vrij eenvoudig een jeep met chauffeur regelen voor meerdere dagen, maar dat is niet heel goedkoop. Aangezien er verder geen anderen zijn om mee te delen vestig ik mijn hoop op mijn reisgenoten van gisteren. Doug, Erin, Patrick, Vera en ik liggen elkaar goed maar we hebben allemaal verschillende doch overlappende plannen, dus we besluiten om naar een lokale toeristenorganisatie te gaan en daar eens te kijken wat er mogelijk is.
15. De Pamir Lodge ligt een beetje aan de rand van Khorugh, maar heel groot is het toch niet. Te voet is het een kwartiertje lopen naar het centrum, maar zelfs in deze uithoek rijden er nog mashrutka’s rond
Let ook op het billboard rechts wat voorzien is van een inspirationele quote van de Grote Leider – ook hier is president Emomali Rahmon nog alom aanwezig!
Khorugh, Gorno-Badakhshan, Tajikistan by Timon91, on Flickr
16. De rivier in Khorugh. Khorugh ligt in een zijdal dus dit is niet de Afghaanse grens, die ligt namelijk achter mij ;)
Khorugh, Gorno-Badakhshan, Tajikistan by Timon91, on Flickr
Overigens kun je ook met het vliegtuig van Dushanbe naar Khorugh, deze vlucht schijnt een hele belevenis te zijn – als je de mazzel hebt mee te kunnen. Bij het minste of geringste teken van slecht weer wordt de vlucht geannuleerd en daarnaast zijn er maar een paar piloten die de vlucht kunnen uitvoeren. Je vliegt ook meer tussen de bergen dan er overheen. In de Sovjettijd was dit de enige Aeroflotvlucht waar piloten gevarengeld kregen
Tegenwoordig voert Tajik Air de vlucht uit, in slechts een uurtje ben je dan in een heel oud vliegtuig van Dushanbe in Khorugh. Een ticket is heel moeilijk te krijgen en kost veel tijd om te regelen, maar zou iets van 550 somoni moeten kosten (±$70). Ter vergelijking: de autorit van gisteren kostte 260 somoni. Ik ben één iemand tegen gekomen die het gelukt is om dit stuk per vliegtuig te doen, hij had de mazzel een ticket te kunnen bemachtigen voor de eerste vlucht in anderhalve week tijd. Hij vertelt dat gemiddeld 1 op de 7 geplande vluchten ook daadwerkelijk vertrekt.Bij PECTA, de lokale toeristenorganisatie, worden we uiterst professioneel geholpen. Toerisme is hier spaarzaam maar zeker aanwezig, een basic toeristeninfrastructuur is er dan ook wel. Met hun advies komen we een heel eind en weten we het zo te bouwen dat we samen een jeep met chauffeur gaan huren om in een dag of 5 in Murghab te geraken. Iedereen gelukkig! :D In de Pamir Lodge pakken we onze spullen in en lopen dan weer naar PECTA om onze chauffeur te ontmoeten. Hij heet Tamriz, komt uit Khorugh, is 27 jaar oud en is al 8 jaar chauffeur in dit gebied. Ook de auto (Toyota) ziet er redelijk goed uit :) Eerst doen we bij de bazaar en in een supermarkt wat boodschappen, daarna halen we onze bagage op en aan het eind van de middag verlaten we Khorugh voor een rit van 3 uur naar het 100 km zuidelijker gelegen Ishkoshim/Ишкошим. We volgen de Afghaanse grens trouw, de rit is mooi met vergelijkbaar landschap als gisteren. Het is al donker als we Ishkoshim bereiken. Hier overnachten we in een homestay, de kamers zijn prima en het eten is ook lekker. Er is zelfs een douche hier – een zeldzaamheid in deze regio. Overigens is er in Ishkoshim een grensovergang, aan de Afghaanse kant ligt een gelijknamig stadje. Tot een jaar geleden was er elke zaterdag een Afghaanse markt aan de overkant, waar je zonder visum heen kon. Gewoon paspoort afgeven aan de Tadzjiekse grenspolitie, die krijg je dan weer terug zodra je weer terug Tadzjikistan in gaat. Helaas is door de erbarmelijke situatie in Afghanistan de markt al een jaar niet meer gehouden. Als vervanging is er in Khorugh tegenwoordig een Afghaanse markt waar Afghaanse marktlui hun waren kwijt kunnen, maar visumloos naar Afghanistan zit er voor de toerist niet meer in :(
17. Na een fijne nacht is het om 8 uur ontbijt, buiten schijnt het zonnetje weer :D De hoogte is even wennen, we zitten hier op zo’n 2500 meter. Nog niet heel hoog als je bedenkt dat meer dan 50% van Tadzjikistan boven de 3000 meter ligt ;)
Homestay in Ishkoshim, Wakhan valley, Gorno-Badakhshan, Tajikistan by Timon91, on Flickr
18. Iets buiten Ishkoshim liggen de ruïnes van het Khaakha fort, wat al sinds de 3e eeuw gebruikt wordt. Een kort maar pittig klimmetje leidt naar het fort, een mooi moment om onze auto voor de komende dagen even op de foto te zetten ;)
View from the Khaakha fortress, Wakhan valley, Gorno-Badakhshan, Tajikistan by Timon91, on Flickr
19. Kijkend naar het noordwesten, richting Ishkoshim. Dit is het begin van de Wakhanvallei, die door de lagere ligging wat meer vegetatie heeft en de omweg echt meer dan waard is ;) Let op dat rechts een militair staat, het oude fort wordt ook als militaire post gebruikt om de Afghaanse kant in de gaten te houden. Één militair loopt steeds met ons mee, na een tijdje raak ik met hem aan de praat. Het is een hele vriendelijke kerel van mijn leeftijd die uit Konibodom/Конибодом komt en nu bijna z’n twee jaar dienstplicht erop heeft zitten. Op de vraag wat hij na z’n dienstplicht gaat doen is het antwoord simpel: werken in Rusland. Hij heeft al die tijd hier gezeten, het is lastig voor te stellen hoe je je hier twee jaar staande houdt in de lange, donkere, doodstille, ijzig koude winters terwijl er helemaal NIETS is verder.
View from the Khaakha fortress, Wakhan valley, Gorno-Badakhshan, Tajikistan by Timon91, on Flickr
20. De andere kant op gekeken, links Tadzjikistan en rechts Afghanistan.
View from the Khaakha fortress, Wakhan valley, Gorno-Badakhshan, Tajikistan by Timon91, on Flickr
21. Schapen genoeg onderweg, inclusief Marco Polo schapen!
Marco Polo sheep in the Wakhan valley, Gorno-Badakhshan, Tajikistan by Timon91, on Flickr
22. Het wordt steeds mooier en de weg bestaat af en toe nog uit een brokje asfalt ;)
On the road in the Wakhan valley, Gorno-Badakhshan, Tajikistan by Timon91, on Flickr
23. In Darshai/Даршай, iets verderop, stoppen we weer. We willen hier wat gaan wandelen, er loopt een wandelpaadje langs een zijrivier van de Panj.
Darshai gorge, Wakhan valley, Gorno-Badakhshan, Tajikistan by Timon91, on Flickr
24. Naar achteren gekeken, richting Afghanistan. Rechts beneden ligt de rivier. Afghanistan is hier heel erg smal, de 6-7000 meter hoge bergtoppen die je nog net kunt zien op de achtergrond vormen de grens met Pakistan. Veel grenzen hier zijn hoogst discutabel, maar als je de Indiase kant van het verhaal gelooft is India vanaf hier hemelsbreed nog geen 80 km (en iets verderop in de vallei slechts 50!).
Darshai gorge, Wakhan valley, Gorno-Badakhshan, Tajikistan by Timon91, on Flickr
25. Het wandelpad is goed te volgen, veel afwisseling is er niet maar het is een leuk tochtje :)
Darshai gorge, Wakhan valley, Gorno-Badakhshan, Tajikistan by Timon91, on Flickr
26. Het “hoogtepunt” van de wandeling bereiken we na een uurtje, dit stukje pad wat tegen de rotswand gemaakt is. Een mooi eindpunt, vanaf hier keren we terug naar Darshai.
Darshai gorge, Wakhan valley, Gorno-Badakhshan, Tajikistan by Timon91, on Flickr
27. Zicht op Darshai, een klein gehucht in de Wakhanvallei.
View over Darshai, Wakhan valley, Gorno-Badakhshan, Tajikistan by Timon91, on Flickr
Tamriz ontmoeten we beneden weer, hij heeft bij een vriend gewacht. Door de inspanning zijn we door onze watervoorraad heen en dat betekent water zoeken. Er zijn af en toe bronnen waar redelijk schoon drinkwater te krijgen is. Om het zekere voor het onzekere te nemen gebruiken we waterzuiveringsdruppels, die het water niet lekkerder maken maar waardoor je het wel kunt drinken. Flessenwater is in deze regio nauwelijks te krijgen. Sowieso moet je er tegen kunnen om zonder internet, mobiel bereik en douches en met nauwelijks elektriciteit, stromend water en normale toiletten te zitten om hier te reizen ;)
28. Een fotostop met zicht op de Hindu Kush, op de grens tussen Afghanistan en Pakistan.
Hindu Kush seen from the Wakhan valley, Gorno-Badakhshan, Tajikistan by Timon91, on Flickr
29. De weg in de vredige Wakhanvallei, hier nog van redelijke kwaliteit. Hoe verder je komt, hoe slechter het wordt.
On the road in the Wakhan valley, Gorno-Badakhshan, Tajikistan by Timon91, on Flickr
30. Prachtig, ik kan niet anders zeggen! :D Andere weggebruikers zijn zeldzaam.
On the road in the Wakhan valley, Gorno-Badakhshan, Tajikistan by Timon91, on Flickr
31. Vooruit, nog maar een doorkijkje naar de Hindu Kush dan ;)
Hindu Kush seen from the Wakhan valley, Gorno-Badakhshan, Tajikistan by Timon91, on Flickr
32. Een spaarzaam, vergaan bord onderweg.
On the road in the Wakhan valley, Gorno-Badakhshan, Tajikistan by Timon91, on Flickr
33. De Wakhanvallei onderscheidt zich van de rest van Gorno-Badakhshan door het groen: door de lage ligging is er nog enige begroeiing mogelijk hier. De rest van Gorno-Badakhshan doet meer denken aan een maanlandschap ;) De lage ligging zorgt er tevens voor dat het wat minder koud is dan in de rest van het gebied, maar dat neemt niet weg dat de winters hier verschrikkelijk moeten zijn.
On the road in the Wakhan valley, Gorno-Badakhshan, Tajikistan by Timon91, on Flickr
34. Bij Yamchun/Ямчун, een paar kilometer over een steile grindweg omhoog vanaf de hoofdweg, gaan we overnachten. Hier is nog een oud fort met een schitterend uitzicht en is een warmwaterbron. Het uitzicht is fenomenaal!
View from the Yamchun fortress, Wakhan valley, Gorno-Badakhshan, Tajikistan by Timon91, on Flickr
35. De ruïnes van het fort, met op de achtergrond wederom de Hindu Kush.
View from the Yamchun fortress, Wakhan valley, Gorno-Badakhshan, Tajikistan by Timon91, on Flickr
Realiseer je goed dat ook is hoe dicht het Russische Rijk en Brits-India bij elkaar gelegen hebben. In de jaren 20 van de vorige eeuw is de eerder genoemde “Great Game” geëindigd, de twee grootmachten lagen toen slechts 25 kilometer van elkaar vandaan. Als je op de kaart kijkt zie je dat Afghanistan een soort “appendix” heeft richting China, dat is destijds als bufferzone tussen de twee grootmachten ingesteld. Dat is dit stukje Afghanistan dus ;) Het is moeilijk voor te stellen dat dit onherbergzame stukje aarde een zeer belangrijke rol in de wereldgeschiedenis vervuld heeft. Ook de Panj-rivier, één van de belangrijke toevoeren van de rivier die vroeger de Latijnse naam “Oxus” droeg, speelde een vitale rol in dit politieke spel.
36. De andere kant op gekeken ligt Bibi Fatima, een warmwaterbron. Daar gaan we straks kamperen ;)
View at Bibi Fatima, Wakhan valley, Gorno-Badakhshan, Tajikistan by Timon91, on Flickr
37. Er is hier zelfs een hotel. In aanbouw, maar wel open ;) Rechtsachter staat een verstopt gebouwtje waar de warmwaterbron zich bevindt.
Bibi Fatima, Wakhan valley, Gorno-Badakhshan, Tajikistan by Timon91, on Flickr
Het water is heet en heerlijk, we zijn echt verbaasd zoiets hier aan te treffen
Zwemmen moet naakt, mannen en vrouwen krijgen om en om 30 minuten. Op een plaats achter het hotel in aanbouw gaan we vannacht kamperen. Doug, Erin, Patrick en Vera hebben in Dushanbe tentjes en slaapzakken gekocht omdat ze wat willen kamperen. Ik was het niet van plan maar heb via PECTA een slaapzak kunnen huren. Patrick en Vera gaan vanuit Murghab terug naar Khorugh, dus die hebben hem uiteindelijk teruggebracht ;) We eten wat en drinken wat biertjes in het hotel, ze verklaren ons voor gek dat we in deze kou gaan kamperen. Groot gelijk hebben ze en eerlijk is eerlijk, we zijn de slechtst voorbereide kampeerders ooit hier :') Twee minitentjes van Action²-kwaliteit, waar we met z’n vijven in moeten. Het past nauwelijks en de grond is keihard. De nacht is dan ook niet heel comfortabel, maar we overleven de vrieskou (-5 met wind) hier op 3400 meter wonderwel goed. De sterrenhemel is uiteraard briljant mooi :D Missie geslaagd, en we weten meteen dat kamperen de rest van de rit hem niet gaat worden ;) Het ontbijt nuttigen we in het hotel, waar ze verbaasd zijn dat we niet om 10 uur ’s avonds al gillend en rillend terug zijn gekomen. 38. De reis gaat verder oostwaards, het is vandaag wat heiiger ten opzichte van gisteren.
On the road in the Wakhan valley, Gorno-Badakhshan, Tajikistan by Timon91, on Flickr
In Drizh/Дриж stoppen we, vanaf hier gaan we een wandeling maken. Er zou hier een wandelpad moeten lopen naar het basiskamp voor de 6723 meter hoge Karl-Marx-berg en de 6510 meter hoge Friedrich Engels-berg. Uiteraard is het pad niet te vinden en het enige pad wat we wel vinden is niet het juiste. Maakt niet uit, hoe hoger je komt hoe mooier het uitzicht wordt, dus we lopen gewoon door ;) De beklimming is moeilijk, we zoeken zelf een weg over de steile berghelling. Na een tijdje gaan Patrick, Vera en ik met z’n drieën verder, Doug en Erin wachten op een kleine alm met uitzicht. Doug heeft een heupblessure dus die moet een beetje voorzichtig doen, de afdaling wordt nog zwaar genoeg.
39. Het uitzicht mag er wezen!
View over Drizh, Wakhan valley, Gorno-Badakhshan, Tajikistan by Timon91, on Flickr
40. Beneden zie je Drizh nog liggen, waar een zijrivier uitmondt in de Panj-rivier. We gokken dat we een meter of 700 meter geklommen hebben.
View over Drizh, Wakhan valley, Gorno-Badakhshan, Tajikistan by Timon91, on Flickr
Na een evenzo steile afdaling staan we iets na drieën weer in Drizh, waar ik aan de praat raak met een dorpsbewoner. Hij nodigt ons uit voor thee, een perfecte kans om een typisch Pamirhuis van binnen te zien. De Pamiri zijn een trots en verrassend goed opgeleid volk, met een eigen taal en cultuur. Tamriz is ook Pamiri en spreekt ook een heel aantal lokale talen. Arik, onze gastheer, is trots op de Wakhanvallei en een vrolijke kerel. Er wordt ons thee met een hele lading hapjes voorgeschoteld. Communicatie verloopt enigszins lastig, ik ben de enige van onze groep die iets van Russisch spreekt dus ik word automatisch tot tolk gebombardeerd. Tamriz duikt na een half uurtje ook op en nadat we met elkaar op de foto zijn gegaan nemen we afscheid. Het is gebruikelijk om iets van geld achter te laten, direct geven is echter onbeleefd. We weten allemaal niet zo goed hoe het moet, ik geef Arik 50 somoni middels de corrupte politieagenthandshake. Volgende keer moeten we het gewoon ergens achterlaten waar het niet direct zichtbaar is, dit is eigenlijk nog iets te direct ;) Rond half 5 vervolgen we onze weg.
41. Een indrukwekkende riviermonding aan de Afghaanse zijde.
Wakhan valley near Langar, Gorno-Badakhshan, Tajikistan by Timon91, on Flickr
42. Tamriz is nog op zoek naar benzine, maar bij de “tankstations” (locals met jerrycans) hebben we tot nu toe weinig geluk. Hier in de Wakhanvallei zijn nog redelijk wat kleine dorpjes, vanaf morgen is dat ook voorbij.
Wakhan valley near Langar, Gorno-Badakhshan, Tajikistan by Timon91, on Flickr
43. Aangekomen in Langar/Лангар, het één-na-laatste dorp van de Tadzjiekse Wakhan, bezoeken we eerst nog de petrogliefen. Tamriz vraagt een paar dorpsjongens ons de weg te wijzen, het blijkt een hele klim. Het uitzicht is in de ondergaande zon nog mooier ;)
View over Langar, Wakhan valley, Gorno-Badakhshan, Tajikistan by Timon91, on Flickr
44. De petrogliefen zijn eerlijk gezegd niet echt de moeite waard. Het is weliswaar tof om zulke oude rotstekeningen te zien, maar het merendeel is nep of gewoon “graffiti” uit de 20e eeuw.
Petroglyphs, Langar, Wakhan valley, Gorno-Badakhshan, Tajikistan by Timon91, on Flickr
Beneden in Langar hebben we afgesproken bij de homestay waar we vanavond verblijven. Er is hier zowaar af en toe stroom en zelfs een normaal toilet – het moet niet gekker worden! We eten bij kaarslicht een heerlijke soep en kaarten wat op onze kamers. Andere gasten zijn er niet, het is eigenlijk al naseizoen.
45. Een goed moment om deze twee Tadzjiekse eigenaardigheden op de foto te zetten. Ten eerste het briefje van 3 somoni – een onderverdeling met briefjes van 3 heb ik nog nooit gezien. Het verhaal gaat dat deze briefjes speciaal voor de corrupte verkeerspolitie zijn uitgevonden, aangezien elke verkeersagent twee chefs boven zich heeft die ook een somoni willen meesnoepen :') En het tweede papiertje? Gokje wagen?
Tajik oddities by Timon91, on Flickr
- Spoiler: show
46. Wij vinden het wél interesting en lopen Ratm in. Het is een klein dorpje naast de weg op een vrij rustig, licht glooiend plateau. De achtergrond verraadt het contrast met de uiterst spectaculaire omgeving al ;)
Path in Ratm village, Wakhan valley, Gorno-Badakhshan, Tajikistan by Timon91, on Flickr
47. Een rustige akker met een mooi wandelpaadje…
Fields in Ratm village, Wakhan valley, Gorno-Badakhshan, Tajikistan by Timon91, on Flickr
48. …met aan het einde dit uitzicht! De Panj loopt hier door een diep ravijn en maakt een scherpe bocht; de rotsen achter de struiken rechts liggen aan de overkant van de rivier in Afghanistan.
View from Ratm village, Wakhan valley, Gorno-Badakhshan, Tajikistan by Timon91, on Flickr
49. De ruïnes van het fort van Ratm zijn an sich niet heel bijzonder, maar liggen wel bijzonder mooi.
Ruins in Ratm village, Wakhan valley, Gorno-Badakhshan, Tajikistan by Timon91, on Flickr
50. De hoofdweg met de aftakking naar Ratm. We kijken nu weer terug de Wakhanvallei in, we gaan zo weer verder in noordoostelijke richting. Ratm was heel erg de moeite waard! :D
Entrance to Ratm village, Gorno-Badakhshan, Tajikistan by Timon91, on Flickr
51. Het wordt onderweg wat bewolkter en desolater, langzaam klimmen we steeds hoger. De Wakhanvallei ligt nu achter ons – die loopt verder Afghanistan in – maar de rivier die we nog steeds trouw volgen vormt nog wel de grens.
Wakhan road, Gorno-Badakhshan, Tajikistan by Timon91, on Flickr
52. Dichterbij dan dit komen we niet bij Afghanistan – meer dan vijf meter zal het niet zijn. Even de rivier oversteken om even in Afghanistan geweest te zijn is aanlokkelijk maar nog vrij gevaarlijk. Niet alleen door de stroming, die sterker is dan het lijkt, maar volgens Tamriz heeft de Tadzjiekse grenspolitie de laatste jaren ook wat geïnvesteerd in verborgen camera’s die de lange en desolate grens in de gaten moeten houden. Of dit echt waar is of gewoon een sterk staaltje regeringspropaganda weten we niet, maar we wagen het er maar niet op
Tajik-Afghan border, Wakhan valley road, Gorno-Badakhshan, Tajikistan by Timon91, on Flickr
Is het dan überhaupt mogelijk om Afghanistan te bezoeken? Ja, dat is mogelijk en het is niet eens zo moeilijk. In Khorugh zit een Afghaans consulaat waar je in één dag betrekkelijk eenvoudig een visum kunt regelen. Of het echt de moeite waard is is de vraag, want voor heel Afghanistan geldt code rood (lees: je verzekering geldt er niet), de toeristeninfrastructuur die aan de Tadzjiekse zijde aanwezig is is daar niet te vinden, de Kirgizische schaapsherders die er wonen zijn vooral extreem arm en daarnaast is het ook nog eens gruwelijk duur. Als je er bent en het spontaan toch wilt doen dan kan het wel, maar verder dan de Wakhanvallei Afghanistan in gaan is niet aan te raden gezien de huidige situatie daar. Bovendien heb je daar weer allerlei speciale permits voor nodig die behoorlijk lastig te krijgen zijn en transport verder Afghanistan in regelen kost een paar honderd dollar. Het niet-hebben van een double-entry visum voor Tadzjikistan hoeft overigens geen probleem te zijn, voor $50 kun je de grenspolitie omkopen om je paspoort bij vertrek en terugkomst niet te laten stempelen, maar er zit natuurlijk wel enig risico aan ;)
53. De zojuist genoemde Kirgizische schaapsherders zijn aan de Afghaanse zijde veelvuldig te zien, op dit stukje is aan de overkant meer leven.
Tajik-Afghan border, Wakhan valley road, Gorno-Badakhshan, Tajikistan by Timon91, on Flickr
54. Vroeger was dit natuurlijk de grens tussen de Sovjet-Unie en Afghanistan, die zoals bekend in de jaren 80 een bloedige oorlog hebben uitgevochten. Roestige tanks of vervallen wachttorens als deze zijn zo nu en dan nog blijven staan.
Old watchtower near the Wakhan road, Gorno-Badakhshan, Tajikistan by Timon91, on Flickr
Op zo’n 70 kilometer ten oosten van Langar zeggen we Afghanistan vaarwel en buigen af naar het noorden. Er is nog wel een weg die de grens volgt, maar daar is weer een apart permit voor nodig. Uiteraard is er bij deze driesprong een militair checkpoint, het Khargush/Харгуш-checkpoint, waar ook weer het nodige smeergeld betaald moet worden. Van fietsers heb ik gehoord dat dit een berucht checkpoint is, met name door de geïsoleerde ligging. Vooral fietsers die in hun eentje zijn worden hier regelmatig van dure spullen beroofd door de politie, als je er iets van durft te zeggen krijg je een kalashnikov tegen je hoofd. Met een groepje in een Jeep en een local erbij zal je hier gelukkig weinig gebeuren, maar het laat wel weer zien dat dit een moeilijk gebied is.
55. We klimmen steeds hoger en het wordt merkbaar kouder, dat het bewolkt is helpt ook niet mee voor de temperatuur. Bij dit meertje stoppen we even voor een foto, maar de koude, harde wind drijft ons op 4250 meter snel terug de auto in.
Small lake near the Wakhan road, Gorno-Badakhshan, Tajikistan by Timon91, on Flickr
56. Zo’n 40 kilometer na het checkpoint in Khargush komen we aan bij de kruising met de Pamir Highway, hier is de Wakhan-omweg ten einde. Hier de M41, links ga je naar Khorugh, rechts naar Murghab.
M41-Wakhan valley road crossing, Gorno-Badakhshan, Tajikistan by Timon91, on Flickr
57. Vanaf de M41 terug gekeken naar de weg richting de Wakhan, die voor de eerste 25 meter verhard is
Onze auto heeft van de slechte weg gelukkig weinig last, die doet het nog prima :)
M41-Wakhan valley road crossing, Gorno-Badakhshan, Tajikistan by Timon91, on Flickr
We willen nog een klein ommetje maken naar Bulunkul/Булункуль, waar twee meren liggen. Het ligt op zo’n 20 kilometer vanaf hier, we volgen eerst de M41 richting Khorugh voor 2 kilometer, daarna gaat het over een onverharde zijweg naar Bulunkul.
58. Bulunkul is mogelijk het gaarste oord waar we geweest zijn, het is er ijzig koud en er is bijna niets. Bij de homestay waar we vanavond gaan slapen lunchen we, daarna gaan we weer op stap.
Bulunkul village, Gorno-Badakhshan, Tajikistan by Timon91, on Flickr
59. Bij Bulunkul ligt een gelijknamig meer, maar slechts één bergrug verder ligt een veel groter meer: Yashil-Kul/Яшилькуль. We zijn echter nog steeds in Tadzjikistan; uiteraard heb je voor dit meer een apart permit nodig en op de weg erheen ligt ook een checkpoint om dit te controleren. Gelukkig weet Tamriz een zijweggetje waar geen checkpoint zit zodat we zonder permit het meer kunnen zien, dat is ook wel weer Tadzjikistan
Hij drukt ons wel op het hart om in Bulunkul zelf niet te noemen dat we naar Yashil-Kul geweest zijn :') Het is wel echt de moeite waard! :D
Yashil-Kul lake, Bulunkul, Gorno-Badakhshan, Tajikistan by Timon91, on Flickr
60. Het maanlandschap doet me hier op 3750 meter sterk aan Bolivia denken.
Near Yashil-Kul lake, Bulunkul, Gorno-Badakhshan, Tajikistan by Timon91, on Flickr
61. Na een winderige en ijskoude fotostop op het puntje van de landtong die rechts op foto 59 te zien is gaan we verder, er is ook nog een geiser hier op ca. 15 km vanaf Yashil-Kul. Geinig om te zien, maar voor échte geisers kun je beter ergens anders heen
Geyser near Bulunkul, Gorno-Badakhshan, Tajikistan by Timon91, on Flickr
Terug bij de homestay eten we, praten en kaarten wat en drinken we ranzig Tadzjieks bier wat we in Langar gekocht hebben. Tamriz heeft nog een fles wodka bij zich, die wordt ook soldaat gemaakt. De sterrenhemel wordt uiteraard bekeken, de melkweg is goed te zien hier :D Ook dit begrijpt Tamriz niet: “only stars, very cold, no interesting!”
We slapen slecht, binnen is het door de op gedroogde yakstront gestookte kachel rokerig en heet en de hoogte helpt natuurlijk ook niet mee. 62. ’s Ochtends valt me na het ontbijt een verborgen koelkastmagneetje op, wat achter een klok op de muur geplakt is. Juistem :') De Achterhoek is nooit ver weg en eerlijk is eerlijk, qua welvaart, faciliteiten, taalbarrière en geïsoleerdheid komt het aardig overeen met Gorno-Badakhshan
Achterhoek souvenir in Bulunkul, Gorno-Badakhshan, Tajikistan by Timon91, on Flickr
63. Het hele dorp Bulunkul in één foto, op de achtergrond zie je de hoofdweg naar Yashil-Kul nog omhoog lopen.
Bulunkul village, Gorno-Badakhshan, Tajikistan by Timon91, on Flickr
64. We maken een wandeltje naar het meer, waar een hele hoop yaks lopen. Echt dichtbij de kustlijn kunnen we niet komen, een rivier loopt hier middels een delta die groter is dan het hele meer het meer in dus het grasland is behoorlijk drassig. Overigens is dit de koudste plek van Tadzjikistan, de temperatuur kan in de winter rustig tot -65 dalen. Het is nu 3 oktober, veel later kun je hier beter niet komen. Met -15 ’s nachts is het nu ook al niet bepaald warm, overdag is het net boven nul.
Yaks near Bulunkul, Gorno-Badakhshan, Tajikistan by Timon91, on Flickr
Terug bij de homestay praten we binnen nog wat in afwachting van de lunch, tot er opeens een groep buitenlanders aankomt die hier ook gaan lunchen. Het blijkt een Tadzjieks-Kirgizische delegatie te zijn van toeristenorganisaties uit beide landen. De groep reist onder leiding van Matthias Poeschel, een Duitser die in Khorugh woont. Patrick en Vera herkennen hem van televisie, één van hun redenen om naar Tadzjikistan te gaan was de door hem gemaakte documentaire Auf dem Dach der Welt. Over toeval gesproken :') Het is een grote groep met ca. 15 man, het doel van hun reis is kennis over elkaars gebieden uitwisselen. Ik praat wat met een paar Kirgiziërs uit de groep, zij werken in Osh voor een toeristenbureau die toeristen naar de Pamirs helpt, maar zelf zijn ze er tot nu toe nog nooit geweest. Samen zijn we een bont gezelschap en de gesprekken tijdens de lunch gaan in een combinatie van Engels, Duits, Russisch, Tadzjieks, Pamiri en Kirgizisch. We eten vis, die schijnbaar in de koude meren kunnen leven hier. Het is heerlijk, maar het eten gaat heel langzaam door de grote hoeveelheid graten
Matthias werkt voor PECTA en heeft o.a. drie Duitse scholieren mee die hier op stage zijn. Één van hen is van Iraanse komaf en spreekt Farsi (Perzisch). Hij kan gewoon Farsi praten met de dame van de homestay, aangezien Tadzjieks en Farsi zeer vergelijkbare talen zijn. Waar Oezbeeks vergelijkbaar is met Turks, is Tadzjieks dat met Perzisch. Je zou Tadzjieks ook kunnen zien als een in cyrillisch geschreven Perzisch ;)65. Na de gezellige en interessante lunch vervolgen we onze weg richting het oosten. Iets ten oosten van de aftakking naar de Wakhanvallei ligt nog een spiegelglad meertje.
Sasykkul lake, Gorno-Badakhshan, Tajikistan by Timon91, on Flickr
66. De Pamir Highway, de M41. In het Russisch heet de weg zoals boven genoemd “Памирский тракт”, waarbij “тракт/trakt” zoveel betekent als “pad”. Highway is niet echt een goede benaming. Meer dan een weggetje is het meestal niet, maar het is wel een belangrijke doorgaande route.
Pamir Highway near Alichur, Gorno-Badakhshan, Tajikistan by Timon91, on Flickr
67. Vanaf hier rijden we door een redelijk uitgestrekte vallei verder, veel dorpjes komen we niet tegen. Één van de grootste plaatsen is Alichur/Аличор, waar we “tanken”: met een trechter jerrycans brandstof in de tank gieten.
Leaving Alichur, Gorno-Badakhshan, Tajikistan by Timon91, on Flickr
We willen een yaksafari doen en gezien de hoeveelheid yaks is dat hier goed mogelijk. In een plaatsje genaamd Bash Gumbaz/Баш-Гумбаз kent Tamriz nog wel iemand. We rijden naar z’n boerderij, waar we nog een half uurtje moeten wachten totdat ze een paar yaks bij elkaar verzameld hebben, die een eind verderop aan het grazen zijn. Ik loop even de heuvel op achter de boerderij, naar een zadel tussen twee bergen in.
68. Het uitzicht over de vallei is fenomenaal! :D Vooraan is het boerderijtje te zien.
Valley near Bash-Gumbaz, Gorno-Badakhshan, Tajikistan by Timon91, on Flickr
69. Zodra je yaks verzameld zijn worden ze gezadeld. De dieren hebben hier alle ruimte en zien er gezond uit, maar het touw door de neus is toch wat afschrikwekkend
Yak-safari near Bash-Gumbaz, Gorno-Badakhshan, Tajikistan by Timon91, on Flickr
70. We hebben drie yaks gehuurd om een uurtje mee rond te lopen. Een aantal zoons van de boer lopen mee om de dieren te begeleiden. Ook Tamriz wil wel een stukje rijden
Yak-safari near Bash-Gumbaz, Gorno-Badakhshan, Tajikistan by Timon91, on Flickr
De vergezichten tijdens de yaktocht zijn prachtig, de dieren lopen gedwee mee. Na een uurtje zijn we weer terug bij de boerderij, het was wel prima zo :) De armoede hier is indrukwekkend, men heeft bijna niets hier. Het geld wat we voor de yaksafari betalen komt in ieder geval direct bij een familie terecht die kan het goed gebruiken :) Na de tocht is het nog anderhalf uur rijden naar Murghab, waar we tegen zonsondergang arriveren. Vlak voor Murghab zit nog een checkpoint, waar uiteraard weer paspoortcontrole is en waar Tamriz namens ons ongetwijfeld een paar somoni smeergeld moet betalen. Murghab is met ca. 6500 inwoners de grootste plaats in de wijde omtrek, het ligt extreem afgelegen en is een behoorlijk gaar oord – Winterswijk is een prima vergelijking
Hier is het Pamir Hotel dé place to be voor toeristen, het is een gezellig hotel. We eten samen met Tamriz en nemen dan afscheid, hier scheiden onze wegen. Voor de 5 dagen samen hebben we in totaal $550 betaald, voor de kilometers ($0,70/km) en zijn onkosten ($20 per nacht). We hoeven niet te betalen voor Tamriz z’n terugrit, aangezien hij vanaf hier toeristen van een andere chauffeur mee terug neemt. Ik kon vooraf maar lastig vinden over het hoe en wat van lokaal een chauffeur regelen en dat delen met andere reizigers, eenduidige informatie is lastig te vinden. Zeker in het naseizoen kan het lastig zijn om anderen te vinden, ik heb echt geluk gehad met mijn reisgenoten :D De grote hoeveelheid dollars uit Rusland waren ook meer als backup voor het geval ik in m’n eentje vervoer had moeten regelen hier, pinnen kun je hier namelijk écht vergeten ;) In het hotel komen we Tomas weer tegen, de Sloveen met wie we een kamer deelden in Khorugh. Hij is in vijf dagen van Khorugh naar Murghab gefietst over de M41. Sowieso lijken de meeste mensen hier op de fiets te zijn, de meesten zijn ook nog eens onderweg van Europa naar Zuidoost-Azië. Als reguliere, autohurende vakantieganger die met de trein gekomen is en na 3,5 week weer met het vliegtuig naar huis gaat voel ik me hier af en toe wel wat übertoerist en lui :') Ook vrijwel iedereen die niet op de fiets is is met een langere reis bezig. In de Pamir Lodge in Khorugh vormden we als niet-fietsers zelfs een behoorlijke minderheid, de Pamir Highway is een behoorlijk populaire fietsroute.
We gaan vroeg naar bed vanavond, na de slechte nacht in Bulunkul. Ik deel een vierpersoons dorm met Doug en Erin, Patrick en Vera hebben een privékamer genomen. Ook hier slapen we niet heel best, wat vermoedelijk door de hoogte komt. Na het ontbijt doen we rustig aan, om half 11 vertrekken we met z’n zessen voor een wandeling. Gustav, een 47-jarige Zweed die ook in z’n eentje op reis is heeft zich bij ons gevoegd.
71. Het straatbeeld voor het hotel in Murghab.
Streetview in Murghab, Gorno-Badakhshan, Tajikistan by Timon91, on Flickr
We maken een wandeling naar een bergtop die achter Murghab ligt (links buiten bovenstaande foto), volgens Tomas is het een makkelijke hike – maar hij heeft natuurlijk wel een iets betere conditie dan wij, wij zijn niet uit Slovenië komen fietsen
72. Doug en Erin haken vrij vroeg af, Patrick en Vera niet veel later. Het is wederom een hele steile klim. Gustav en ik gaan samen door over de steile bergkam.
View over Murghab, Gorno-Badakhshan, Tajikistan by Timon91, on Flickr
73. Naar het noorden gekeken, het uitzicht is adembenemend. Naar boven lopen is hier erg vermoeiend door de hoogte, we zitten hier op ca. 4600 meter. De berg op de achtergrond is de 7546 meter hoge Muztagh Ata, die in China ligt. China kan dus bij Uruguay, Chili, Peru, Afghanistan en Pakistan in het rijtje “wel gezien maar nooit geweest” (vanuit een ander land gezien dan – uit het vliegtuig telt niet natuurlijk
).
View over Murghab, Gorno-Badakhshan, Tajikistan by Timon91, on Flickr
74. De afdaling is ronduit gevaarlijk, maar samen vinden Gustav en ik een enigszins te volgen route. Dat de zool van m’n schoen loszit helpt niet mee, gelukkig heb ik ducttape bij me om het ergste te repareren. Het stukje wat vastzit met de superlijm uit Rusland (zie deel 2) zit wonderwel nog wél vast
Hiking near Murghab, Gorno-Badakhshan, Tajikistan by Timon91, on Flickr
75. Afstandsbord in Murghab, alle genoemde plaatsen liggen in Kirgizstan.
Distance sign in Murghab, Gorno-Badakhshan, Tajikistan by Timon91, on Flickr
Rond half 3 zijn we weer in het hotel en drinken we uitgebreid thee met z’n allen, twee Engelsen die op de fiets zijn voegen zich bij ons. We zijn overigens precies op tijd, volgende week gaat het Murghab hotel dicht vanwege het einde van het seizoen.
76. Na de thee kijken we nog even op de bazaar, die uit gebruikte zeecontainers bestaat. Helaas is het al aan het eind van de middag en is het meeste al dicht. Helaas, het wordt écht geen ultrafout Emomali Rahmon-souvenir voor mij :')
Murghab bazaar, Gorno-Badakhshan, Tajikistan by Timon91, on Flickr
77. Deze twee jongetjes willen erg graag op de foto. Dit zijn Kirgizische kereltjes, de Kirgiziërs vormen een meerderheid hier.
Kyrgyz boys in Murghab, Gorno-Badakhshan, Tajikistan by Timon91, on Flickr
We eten ’s avonds in het hotel en dan neem ik afscheid van Doug, Erin, Patrick en Vera. Zij gaan morgen voor twee dagen naar Karakul/Қарокул, ik zal het meer alleen en-route naar Osh zien. Gustav gaat ook naar Osh, we gaan met dezelfde gedeelde taxi die we via de receptie van het hotel geregeld hebben. Het scheelt dat we met een gedeelde taxi mee kunnen, als die niet gaat moet je zelf een auto regelen en dat kost $200. Na wederom een matige nacht sta ik bijtijds op, pak m’n spullen in en ontbijt met Gustav en de twee Engelsen van gistermiddag. Helaas blijkt onze gedeelde taxi drie kwartier te laat, bovendien moeten we na vertrek eerst nog langs een andere plek in Murghab om bagage op te halen. Tijdens het wachten praat ik met een paar mensen van een Kirgizische delegatie, die namens hun regering een paar vrachtwagens met hulpgoederen naar de behoeftige Kirgizische nomaden in Afghanistan gaan brengen.
78. De bagage ligt zoals altijd op het dak, we zitten met 8 man in een volle Mitshubishi Pajero. Wie o wie spot het meest opvallende bagagestuk op het dak?
Loading the car, Murghab, Gorno-Badakhshan, Tajikistan by Timon91, on Flickr
Juist ja, er ligt een levend schaap :') Sterker nog, het zijn twee schapen :') Die arme beesten hebben de hele rit naar Osh op het dak gelegen en ze worden alleen getransporteerd voor de slacht :N
79. Om half 10 gaan we dan na een gebedsronde en een tankbeurt eindelijk écht op weg – beide zijn in dit deel van de wereld nodig voor een voorspoedige reis. De weg is het eerste stuk wel oké en loopt recht en vlak door het brede dal. Daarna gaan we over een wasbord omhoog, naar het hoogste punt van deze reis: de Ak-Baital pas, op 4655 meter hoogte. Vier dagen geleden lag hier nog 20 centimeter sneeuw, maar inmiddels is het alweer geduceerd tot een dun laagje ijs. Je merkt duidelijk dat de winter in aantocht is, al kan op deze pas gedurende het hele jaar sneeuw vallen.
Ak-Baital mountain pass in Gorno-Badakhshan, Tajikistan by Timon91, on Flickr
Gustav en ik zijn de enige buitenlanders in de auto, het zit lekker opgepropt voor de rit van 12 uur. Op bovenstaande foto is nog te zien hoe de bestuurder het ademgat voor de schapen in het afdekzeil wat groter maakt. Geestig genoeg komt na een paar minuten een tweede auto omhoog, het blijken Doug, Erin, Patrick en Vera te zijn :')
80. Tezamen rijden we verder naar Karakul, niet lang na de Ak-Baital pas voegt zich een hek aan de oostkant van de weg. Tadzjikistan en China vechten een grensconflict uit en ondanks dat er officieel een akkoord is is het nog steeds een betwiste grens. Op Google Maps staat de grens niet voor niets met een stippellijn aangegeven. Aan weerszijden van de grens bevindt zich een grenshek, op ca. 15 km van de “echte” grens – ergens tussen de hekken bevindt de grens zich.
Tajik-Chinese border fence near Karakul, Gorno-Badakhshan, Tajikistan by Timon91, on Flickr
81. Rond half 12 komt het Karakulmeer in zicht. “Karakul” betekent in het Tadzjieks “zwart meer”, maar vandaag is het blauw
View of Lake Karakul, Gorno-Badakhshan, Tajikistan by Timon91, on Flickr
82. Het duurt wel even voordat we er helemaal langsgereden zijn. Na het meer (op 3923 meter) volgt nog een pas van 4232 meter waarvan de klim direct na het meer begint. Voor de laatste keer werpen we een blik op het schitterende meer. Op het eiland wat je hier ziet heeft tijdens de Tweede Wereldoorlog een krijgsgevangenenkamp gezeten, schijnbaar zijn een aantal onfortuinlijke Duitsers hier nog jaren na de oorlog vastgehouden voor de goedkope arbeid.
View of Lake Karakul, Gorno-Badakhshan, Tajikistan by Timon91, on Flickr
83. Ruim een uur na Karakul volgt op de steile Kyzyl-Art bergpas (4282 m) de grens. Ik heb nog nooit zo hoog een grens overgestoken
Aan de Tadzjiekse zijde zijn we een half uurtje bezig met de formaliteiten, alles gaat vrij relaxed. Stiekem zet ik dit prachtige bord op de foto, wat ons welkom heet in het vrije Gorno-Badakhshan. 
Welcome to free Gorno-Badakhshan! by Timon91, on Flickr
Tijdens de Tadzjiekse burgeroorlog hebben ook hier in Gorno-Badakhshan aardig wat schermutselingen plaatsgevonden. Gorno-Badakhshan heeft zich tevergeefs geprobeerd los te maken van Tadzjikistan, maar het heeft na de oorlog wel meer autonomie gekregen. De laatste jaren zijn er zo nu en dan ook wat ongeregeldheden geweest en dat zal in de toekomst ongetwijfeld weer gebeuren. De nabijheid van Afghanistan, de koude oorlog met Oezbekistan en het grensconflict met China helpen ook niet mee voor de stabiliteit van het land – Tadzjikistan heeft niet ’s werelds fijnste buren. In principe geldt voor Tadzjikistan een code geel reisadvies, maar voor heel Gorno-Badakhshan en het hele grensgebied geldt code oranje. Laat je hier niet door afschrikken, maar houdt de situatie wel een beetje in de gaten ;)
Na de Tadzjiekse controle volgt de slechtste weg van de hele reis, het stuk tot de Kirgizische controle is één lang stuk steil wasbord. Pas na 20 kilometer volgt de Kirgizische grenspost, waar we één voor één langs een hokje moeten om een stempel te halen. De dienstdoende agent is zeer vriendelijk en leert me het Kirgizische woord voor bedankt – wat hetzelfde is als in het Oezbeeks en Tadzjieks: “rakhmat”.
84. Het stuk van de Kyzyl-Art pas tot Sary-Tash/Сарыташ is tevens één van de mooiste stukken van de hele reis. Foto’s maken lukt niet zo goed vanuit de auto, dus veel neem ik er niet ;) Hier ergens op de grens ligt ook de 7134 meter hoge Leninpiek.
On the road between the Tajik border and Sary-Tash, Kyrgyzstan by Timon91, on Flickr
In Tadzjikistan ligt niet geheel verrassend ook de hoogste berg van de voormalige Sovjet-Unie, maar die heb ik helaas niet gezien. Deze is 7495 meter hoog en heeft vroeger ook de “Stalinpiek” en “Communismepiek” geheten, maar heet tegenwoordig de “Ismail Somonipiek”. De naam “Communismepiek” wordt ook nog relatief veel gebruikt.
Vlak voor Sary-Tash voegen we in op een verrassend goede hoofdweg, bij de driesprong staat een politiepost waar we heel hard voorbij rijden. We hebben in Karakul nog iemand opgepikt en zitten nu met 9 man in de Pajero – echt proppen dus. Van de Kirgizische politie mag dat niet, vandaar dat het de bestuurder handig lijkt om zo hard mogelijk langs de politiepost te rijden. Er gebeurt gelukkig niks :)
85. In Sary-Tash lunchen we, tijdens het wachten kunnen we nog van het werkelijk prachtige uitzicht genieten. We kijken hier in de richting waar we vandaan kwamen, daar in de bergen begint Gorno-Badakhshan.
Mountain view, Sary-Tash, Kyrgyzstan by Timon91, on Flickr
86. De weg naar China, vanaf de vorige foto een stukje naar links.
Mountain view, Sary-Tash, Kyrgyzstan by Timon91, on Flickr
We lunchen samen met een groepje in Moskou/Москва woonachtige Engelsen, die in vijf dagen een rondrit Osh-Murghab-Khorugh-Wakhan-Murghab-Osh maken :') Morgenochtend vroeg vliegen ze terug naar huis. Voor de lunch is het een fijn gezelschap, na een stop van een uurtje gaan we weer op weg.
87. Eerst volgt nóg een bergpas, daarna gaat het langzaamaan steeds verder naar beneden. Kirgizstan komt in vergelijking met Tadzjikistan een stuk welvarender over: wegen zijn beter, huizen en gebouwen zien er mooier en beter onderhouden uit. Futuristische objecten als “verkeersborden” en hypermoderne principes als “belijning op de weg” zijn veelvuldig te vinden. Dit doet me eerlijk gezegd aan het westen van de USA denken :D
On the road in southern Kyrgyzstan by Timon91, on Flickr
Naarmate Osh dichterbij komt wordt het steeds drukker. In Osh zelf stoppen we een paar keer om passagiers uit te laten stappen en ook de schapen worden bij het afleveradres naar een veel te kleine Lada overgeheveld. Om half 9 zijn we pas in het hostel. Gustav heeft hier de vorige keer ook gelogeerd en het is schijnbaar heel prima, het is alleen wat lastig te vinden. We halen op straat wat eten en bier en chillen wat in het hostel – m’n telefoon explodeert bijna nu ik na anderhalve week weer internet heb :')
Na een heerlijke nacht – we zitten weer op een gemoedelijke 1000 meter hoogte – doe ik rustig aan. Ik ontbijt met Gustav en twee Amerikanen, die door ziekte een stuk mindere rit van Murghab naar Osh gehad hebben. In Osh heb ik in totaal drie nachten, overmorgen ga ik terug naar huis. Genoeg tijd om rustig wat inkopen te doen en alles te bekijken hier :) Alle 39 foto’s van Osh staan hier, een selectie staat in het verslag ;)
88. Om half 11 ga ik de stad in, het hostel ligt enigszins verborgen naast de drukke Leninavenue.
TES Guesthouse, Osh by Timon91, on Flickr
89. Osh is een heerlijke sovjetstad en voelt echt als thuiskomen. Het is de tweede stad van het land, ligt in de Ferganavallei tegen de grens met Oezbekistan aan en is het eindpunt van de Pamir Highway. De Ak-Buurarivier deelt de stad in tweeën, aan de noordkant van het centrum ligt aan weerszijden de bazaar. Aan de westkant ligt een heuvel, waar ik zo nog heen ga ;)
Navoi street, Osh by Timon91, on Flickr
In de bazaar slaag ik voor nieuwe schoenen, al moet ik wel flink rondvragen tot ik iemand heb gevonden die ook maat 45 of 46 verkoopt :') Mijn beducttapete bergschoenen laat ik maar achter
Na een heerlijke kebab als lunch ga ik weer op weg.90. Er ligt zowaar nog spoor in Osh, maar het zo te zien al lang niet meer gebruikt. Vanaf hier kun je alleen naar Oezbekistan, dus vermoedelijk ligt het spoorvervoer sinds 1991 stil.
Abandoned railway in Osh by Timon91, on Flickr
91. De andere kant op gekeken, naar het eindpunt. Echt een station is er niet (geweest), lijkt het.
Abandoned railway in Osh by Timon91, on Flickr
92. De oergezellige bazaar, een heerlijke plek!
Bazaar, Osh by Timon91, on Flickr
93. Parkjes genoeg hier, inclusief foute logo’s
Het weer in Osh is aangenaam, na de hitte (Enschede), kou (Moskva), hitte (Oezbekistan en Dushanbe) en kou (Gorno-Badakhshan) is het hier een aangename gemiddelde 23 graden :)
I love Osh, Suleiman Too hill by Timon91, on Flickr
94. Een yurt met drie verdiepingen is één der bezienswaardigheden van Osh :')
Three-Storey yurt, Osh by Timon91, on Flickr
95. De Suleiman Too moskee mag er ook zijn!
Suleiman Too mosque, Osh by Timon91, on Flickr
96. Het uitzicht vanaf de Suleiman Too heuvel, helaas is het wat smoggy.
View over Osh from the Suleiman Too hill, Osh by Timon91, on Flickr
Osh ligt in de Ferganavallei die je misschien bekend voorkomt van een uitleg in het vorige deel. Deze vallei ligt grotendeels in Oezbekistan, dat grens is hemelsbreed slechts 5 kilometer. 40% van de ca. 300.000 inwoners van Osh is Oezbeek, wat tot interne spanningen leidt. Ook hier heb ik niets van gemerkt, maar je moet er wel een beetje rekening mee houden.
97. Langs de rivier loopt een park, met o.a. een oude Yak-40 :D
Yak-40 plane in Osh by Timon91, on Flickr
Terug in het hostel chill ik wat en tref ik naast Gustav zowaar ook Doug en Erin! Bij Karakul was eigenlijk niks te doen dus ze hebben er maar een dagtripje van gemaakt, vandaag zijn ze met een gedeelde taxi van Murghab naar Osh gekomen en hebben daar stuk minder tijd voor nodig gehad dan Gustav en ik gisteren. David en Elaine, een oudere Engelsman en een oudere Française, zijn net aangekomen uit Oezbekistan en voegen zich bij ons. Niet ver van ons hostel staat – hoe kan het ook anders – een Leninbeeld aan de Leninavenue. Elaine en ik gaan samen op stap om het beeld te bekijken.
98. Onderweg komen we langs een interessant schouwspel wat alles tussen een feestelijke bruiloft en een officiële ceremonie kan zijn. Het heeft iets met cultuur te maken…
Ceremony at Lenin avenue, Osh by Timon91, on Flickr
99. …maar als er twee bussen met militairen aankomen weten we het echt niet meer :')
Ceremony at Lenin avenue, Osh by Timon91, on Flickr
100. Vadertje Lenin staat nog fier overeind, de gouden Mercedes die voorbij komt rijden zorgt voor een mooi contrast
Waar alle landen om Kirgizstan heen nog dictaturen van het ergste soort zijn heeft het land zelf zich als “vrij democratisch” naar boven geworsteld. Goed, er is nog een lange weg te gaan, maar het open visumbeleid tegenover toeristen en de relaxte sfeer op straat zijn positieve tekens. Desalniettemin schijnt er juist hier wel enige politieke onrust te zijn, maar daar heb ik zoals ik al zei weinig van gemerkt – waakzaam zijn is genoeg ;)
Lenin statue, Lenin avenue, Osh by Timon91, on Flickr
Terug in het hostel drinken we nog wat en gaan dan op zoek naar een restaurantje om wat te eten. We komen uit bij het “Kasteel van de Tsaar”, waar ze heerlijk bier hebben :) Ook in het hostel drinken we nog wat, om half 11 kruip ik onder de wol.
Vrijdag 7 oktober is mijn laatste hele dag van de reis, vandaag gebruik ik vooral om wat inkopen te doen. Op de bazaar slaag ik voor souvenirs en heul karige pasfoto’s (die nu in m’n olieveldpaspoort zitten
), bovendien kan ik hier goed van m’n dollars af komen. Ik heb nog $1100 over, aangezien de reis door Gorno-Badakhshan veel, veel goedkoper was dan ik had gedacht. Zoals ik in deel twee al schreef word je bij het GWK in Nederland harder beroofd dan in de gemiddelde buitenwijk in Zuid-Amerika, dus ik ga het hier maar proberen te wisselen. Ik shop wat rond bij de verschillende wisselkantoren, voor $1100 krijg ik nog €985 terug – wat destijds een prima koers was ;) Het is wel vreemd om briefjes van €200 te hebben, ik heb ze na terugkomst ook maar gauw ingeleverd bij de bank In Kirgizstan betaal je overigens ook al met de “som”, er gaat ongeveer 70 som in een dollar.101. Masilieva is de hoofdstraat aan de oostkant van het centrum, waar Lenin dat aan de westkant is. Niet een heel bijzondere foto, maar het laat wel het gemiddelde straatbeeld zien.
Masilieva avenue, Osh by Timon91, on Flickr
102. Met Gustav, Doug en Erin ga ik op de bazaar lunchen, net naast de bazaar heb je een mooi uitzicht over het chaotische geheel wat doorloopt tot de rij flats :')
Osh bazaar by Timon91, on Flickr
De rest van de dag doe ik weinig: een beetje chillen, de boel inpakken en praten. Er zijn zowaar twee Nederlanders in het hostel. Ze wonen in Zürich en zijn nu met de motor op weg naar Zuidoost-Azië. ’s Avonds gaan we met z’n allen weer uit eten, voor omgerekend €2,50 heb je hier in een goed restaurant een hoofdgerecht. Na een laatste kop thee samen in het hostel neem ik nu dan echt afscheid van iedereen, morgen moet ik vroeg op!
Gelukkig heb ik alles al ingepakt, want om 04:40 gaat de wekker. Een half uur later staat de taxi die ik besteld heb klaar. Het is de dame van de receptie zelf, want hun vaste taxichauffeur had plotseling wat anders :') In een half uurtje rijden we door de uitgestorven straten naar de luchthaven toe. Na een chaotische ingangscontrole kan ik inchecken, waar ik gelukkig niet lang hoef te wachten. Net als de rest van Centraal-Azië is ook mijn incheckmedewerker corrupt, voor $20 (cash betalen uiteraard) krijg ik een upgrade naar business cabin :') Later verneem ik dat het officiële bedrag hiervoor $30 of 2000 roebel is, dus het was inderdaad wel wat goedkoper om die kerel gewoon om te kopen
Na een moeilijke grens- en een waardeloze veiligheidscontrole mag ik door, iets na zevenen gaan we instappen. Er is geen vertrekscherm, maar er vertrekt nu toch maar één vlucht want Osh heeft geen grote luchthaven. Ik vlieg met S7 Airlines, het vroegere Siberian Airlines. Vanaf Osh heb je twee mogelijkheden: via Moskva of via İstanbul. Aangezien er op de dag dat ik wilde vliegen geen vluchten waren met Turkish Airlines heb ik maar voor Moskva gekozen, qua tijd en geld maakt het weinig uit. S7 is de maatschappij die op Moskva vliegt, maar helaas vliegen die niet op Amsterdam. De reis gaat vandaag dus naar Düsseldorf.
103. De businessclass stoelen zijn niet verkeerd voor de 5 uur durende vlucht naar Moskva :D
S7 business class Osh-Moskva by Timon91, on Flickr
Al snel stijgen we op, in zuidoostelijke richting. Huh? Ja, want het noordwestelijke eind van de startbaan is de grens met Oezbekistan en dus zou je meteen het Oezbeekse luchtruim in gaan – iets wat de Oezbeken niet willen. We vermijden het Oezbeekse luchtruim geheel, buiten is er niet veel te zien omdat het behoorlijk heiig is. Wel zie ik boven Kazachstan het Aralmeer nog even, althans wat er van over is :') Om 9:25 Moskva-tijd dalen we door de wolken, het is extreem mistig, regenachtig en slechts 5 graden. Met bussen gaan we naar de terminal van Moskva-Domodedovo, één van de drie grote vliegvelden van de stad en een hub van S7. Ik lijk de enige transitpassagier te zijn op deze vlucht, dus de transitcontrole is verder uitgestorven. Voor een overstap korter dan 24 uur op Russisch grondgebied heb je gelukkig geen visum nodig, mits je op dezelfde luchthaven blijft natuurlijk. Wat dat betreft zijn de Russen al een stuk makkelijker dan de Amerikanen ;) De transitcontrole is hilarisch: “You went Iran? You went Kyrgyzstan? You went USA? You went Tajikistan? You terrorist?” :') Na de controle moet ik nog 4 uur doorbrengen, die heel langzaam voorbijtikken.
104. De laatste foto deze reis is van een Kirgizisch vliegtuig wat op weg gaat naar Bishkek/Бишкек. Je kan meteen zien hoe mistig het hier is. De luchthaven Domodedovo is verder niet heel bijzonder en vooral klein en duur.
Kyrgyz plane at Moskva Domodedovo Airport by Timon91, on Flickr
Helaas is m’n aansluitende vlucht ook nog eens 2 uur vertraagd, zodat ik na nog eens 3,5 uur vliegen pas om kwart over 6 ’s avonds in Düsseldorf land. Daar gaat alles gelukkig vrij snel en m’n ouders hebben keurig gewacht :) Langs de Autobahn eten we nog wat, daarna is het nog een uurtje naar Enschede. Het cirkeltje is rond, het was weer een prachtreis!
Epiloog
Centraal-Azië vond ik een prachtig gebied, zowel qua architectuur als qua natuurschoon. Het blijft grens- en dictatortechnisch wel een lastig gebied, maar het wordt steeds makkelijker om er te reizen. De onderlinge spanningen tussen landen blijven een aandachtspuntje daar dit behoorlijk aan verandering onderhevig is, houd ook altijd de actualiteiten in de gaten mocht je van plan zijn om naar Centraal-Azië gaan ;) Ik was vooraf best bang voor ongeregeldheden in Oezbekistan na Karimov’s dood en had er al een backup plan voor uitgewerkt, maar dat bleek gelukkig niet nodig :) De reis geheel over land met de trein doen levert wat extra moeilijkheden op, maar het is dat echt waard :)
Ik ben uiteindelijk 3,5 week op reis geweest, en heb in die tijd Hollandistan, Belgistan, Frankistan, Germanistan, Polistan, Belorussistan, Russistan, Kazachstan, Oezbekistan, Tadzjikistan en Kirgizstan aangedaan. Vanaf Enschede tot de Oezbeeks-Tadzjiekse grens bij Sariosiyo waren het 8939 kilometers met de trein, de resterende ±1700 kilometer vanaf daar tot Osh zijn allemaal over de “weg” gegaan. Zowel letterlijk als figuurlijk was het absolute hoogtepunt het onherbergzame Gorno-Badakhstan, met de Pamir Highway en de Wakhanvallei. Laat je absoluut niet tegenhouden door het code oranje reisadvies van ons Ministerie van Buitenlandse Zaken wat voor heel Oost-Tadzjikistan geldt. Mocht de situatie verslechteren en het gebied niet meer toegankelijk zijn dan sluiten ze het echt zelf wel af. Mocht je vragen hebben over planning, reisroutes en hostels/hotels, schroom niet ;) Net als voor Iran geldt eigenlijk dat het absoluut ZONDE is om met een groepsreis te gaan, alles zelf regelen is veel en veel leuker! :D Een beetje Russisch spreken opent veel deuren, maar de meeste toeristen die ik gesproken heb kwamen niet verder dan het welbekende “nazdrovje” :')
Bij dezen sluit ik de serie af, ik wil jullie hartelijk bedanken voor het meelezen tot het bittere einde ;) Laat maar weten wat jullie ervan vonden, reacties zijn altijd welkom. Rest mij nog jullie alvast een voorspoedig en reislustig 2017 te wensen!
