Ik vermoed dat dit verslag nauwelijks in een categorie te plaatsen is, laat staan dat het mogelijk op OVInNederland.nl thuishoort. Er komen nauwelijks treinen, en al helemaal geen bussen in beeld voor. Het gaat alle kanten op, inclusief het besmette buitenland en twee wereldoorlogen. Er wordt niet gebruik gemaakt van alle luxe am Bord. Wel wordt er teruggekeken op een verleden in een tijd die inmiddels ruim een eeuw achter ons ligt. Enter at your own exp(eri)ence.
Welkom
Het is vrijdag 13 maart 2020. De Corona-crisis grijpt zich aan. Stil kijken Eega en ondergetekende elkaar aan. Die vakantie naar het buitenland? Wordt ‘m niet. Sterker nog, we hebben echt geen zin om in een code Oranje, of zelfs een code Rood te belanden. Wat kunnen we wel? Rebels zijn. Dus zo dicht mogelijk de (on)veiligheid opzoeken. Wat ons, uiteindelijk, leidt tot het bezoeken van één van de zuidelijkste puntjes van Noord-Brabant: Baarle-Nassau, en het eveneens gepaarde Baarle-Hertog.
Bij het eerste bezoek aan het dorpscentrum ontmoeten we een fietspad. En een stationsachtig gebouw. En een bord. Dat uitleg geeft over de voormalige spoorlijn Turnhout-Tilburg: het Bels Lijntje. En als rechtgeaarde amateurarchivaris gaan dan je tyfoons af. Dus ontstaat er, in de luwte dat we toch niet zoveel kunnen met/zonder mondkapje alhier, het plan om deze lijn maar eens grondig te onderzoeken. Waarvan akte, en onderstaand verslag.
Ontstaan
Voor het ontstaan van het Bels Lijntje moeten we terug naar 1864. Een vreselijk ambitieus plan van de private Grand Central Belge voorziet in aanleg van een spoorlijn tussen Aarschot en Tilburg. Op 1 oktober 1867 wordt, als onderdeel van die lijn, het Bels Lijntje geopend, dat gedeeltelijk in 1898 in handen komt van de Staatsspoorwegen. Deze voorzien ook een grote toekomst, temeer omdat de lijn het kortste tracé heeft tussen Amsterdam en Parijs. Daarom komen er uitgebreide rangeerterreinen (tot wel 50 sporen breed), douanevoorzieningen en een dubbel station.
Het mag echter niet baten: door de opening van de Moerdijkbruggen in 1872 wordt het tracé Rotterdam-Breda ontsloten, en het Bels Lijntje raakt langzaam in ongebruik. Medio 1934 wordt het passagiersverzoek gestaakt, 1 juni 1973 rijdt de laatste goederenwagon op de lijn. De Stichting Stoomtrein Tilburg-Turnhout (SSTT) doet nog een poging om recreatief vervoer te bieden, maar staakt zijn activiteiten in 1982. In 1990 wordt stilletjes aan alles opgebroken, en een fietspad ingericht.
De tocht
1. Onze fietstocht begint (uiteraard met mondkapje op) in kopstation Turnhout. Hier zien we de IC voor de mogelijkheid naar Herentals te reizen. Daar zijn we vandaag wat minder in geïnteresseerd.
2. Meer aandacht heeft dit straatje. Het ligt ver van het huidige station, maar gezien de lijn richting Tilburg moet dit de opstelplaats van het Bels Lijntje geweest zijn.
3. De afslag richting het fietspad geeft ons gelijk. Dit is de beginplek van de voormalige spoorlijn.
4. Om het toch nog enigszins verantwoord te houden het verslag op dit forum te plaatsen zet ik even een besmeurde IC met loc 2712 op de plaat die op het opstelterrein staat.
5. Ook dit Klassiekje met nummer 968 wacht nog op inzet.
6. De eerste echte aanwijzing van het Bels Lijntje vinden we in de opgeruimde oversteek van de Kijkverdrietloop. De brug zelf is verwijderd, de landhoofden zijn bewaard gebleven. De oplettende kijker zal zien dat er een zwemmer verkoeling zoekt voor de overvloedig aanwezige hitte.
7. Nogmaals de landhoofden, inclusief de huidige fietsbrug. De zwemmer heeft inmiddels genoeg verkoeling.
8. De eerste kilometers gebeurt er, behalve het kaarsrecht profiel, niet heel erg veel bijzonders. In tegenstelling tot “ons ‘Ollanders” lijkt het wel dat onze Zuiderburen een opruimbui hebben gehad.
9. De bevestiging daarvan zien we in de voormalige overweg op de N119. Waar we later zullen concluderen dat Noord-Brabant een compleet fietsviaduct heeft aangelegd voor dit fietspad, volstaat men hier met het aanbrengen van een aantal pilons, aangevuld met de aanduiding “GEVAAR”.
10. Een kilometer later ontdekken we, tot ons eigen ongelijk, onze eerste sitequest. Er is een uitzichttoren gemaakt die een prachtig overzicht geeft over het Turnhouts Vennengebied.
11. De fiets gaat aan de kant tegen de gereedstaande beugels, en we beklimmen de toren. Hier het tamelijk briljant uitzicht aan westzijde…
12. En het uitzicht aan oostzijde.
13. Een paar kilometer verder vinden we voormalig station Weelde-Merksplas, niet te verwarren met het station Weelde-Êtat (Weelde-Station) even verderop. Vroeger een station. Nu een dichtmetselde schuur van een woning.
14. Bij Weelde-Merksplas vinden we ook nog een beeldmerk van de Smokkelroute. Het herinnert aan de Zaanse Schans die we eerder hebben bezocht op deze binnenlandse vakantie.
15. Een kleine 400 meter later zijn we bij Baarle-Grens/Weelde-Station (ook wel de Statiè genoemd). Eerst passeren we de quarantainestallen (nu opgeruimd), wat even een glimlach geeft: zodadelijk mogen de mondkapjes af. Er is een monument ingericht ter nagedachtenis aan dit monumentale station van 167,5 meter lang. Het monument bestaat uit twee stalen bogen die, net als in het oorspronkelijke ontwerp, het station overeind hielden.
16. Een natuurlijke scheidslijn geeft de grens tussen Nederland en België aan. De Nederlanders bouwden het station nadat het Nederlands gedeelte in handen viel van de Staatsspoorlijnen, de Belgen huurden vervolgens hun deel. Treinen van en naar Nederland stopten te Baarle-Grens, treinen van en naar België stopten te Weelde-Station. De logica ontbreekt hier even, maar het zal te maken hebben met de megalomane plannen.
17. De rest van het perron is in bezit genomen door de natuur.
18. Dan station Weelde-Station. Prima onderhouden, temeer omdat er ondernemers op zitten die een café/restaurant, een kledingzaak en een woonwinkel op dit emplacement gebaseerd hebben. Het meest in het oog springend is (uiteraard) het terras op het voormalige perron.
19. De trailer op het perron herinnert aan het roemruchte verleden. Helaas mogen we (vanwege Corona) er niet binnen, ook niet met een mondkapje.
20. Dus dan toch maar een foto door de ruit. (Re)bels als we zijn.
21. Correctie: het meest in het oog springend is de voormalige lichtbak voor de afslag Zundert/Meer naar de N146 die we ontdekken als we terug naar de fietsen lopen. Legt u ‘m daar maar neer.
22. We zetten voort in het Nederlands gedeelte. Later zal ik ontdekken dat er ook nog een weggenomen draaischijf aanwezig is op het emplacement van Weelde-Station. Maar de warmte prevaleert inmiddels, dus door naar Tilburg. Ondertussen moeten we nog wel even door de zuidelijkste Belgische enclave, die we zonder mondkapje overwinnen.
23. En weer in Nederland. Geen zwaantjes getroffen, gelukkig.
24. Vanaf hier, belooft ons de plaatselijke VVV, vinden we een “toeristische route” door Zuid-Brabant. Dat blijkt, als we één van de witte wachtershuisjes (nummer 27) vinden die langs de route staan. Deze zijn tot de sluiting in gebruik geweest om de overweg handmatig te bedienen.
25. Even later vinden we ook nummer 26 terug. Beide huizen zijn nog steeds in gebruik als woonhuis.
26. Voordat we onze thuisbasis Baarle-Nassau aandoen wacht ons een tweede sitequest. In de Eerste Wereldoorlog was. misschien bekend, Nederland neutraal. De bezetter van België (Duitsland) moest dit respecteren. Andersom wilden zij de vlucht van duizenden nuttige Arbeitern niet toestaan. De oplossing? Een versperring van 332 kilometer lang, van Brugge tot aan Aken. Onder stroom gezet met ruwweg 2000 Volt. Genoeg om je ledematen los van je te laten rukken. Wat ook 850 maal gebeurde, waarvan 44 op en rond deze lokatie.
27. Het eerste dat we tegenkomen is een (nagebouwd) schakelhuisje (genummerd K5). Vanuit hier konden Duitse grenswachten (met schietbevoegdheid) gedeeltes van de lijn buiten stroom schakelen, zodat er “onderhoud” gepleegd kon worden (opruimen van oude lijken van dieren en mensen). De grenswachten functioneerden “autonoom”. Mochten ze een ander tijdens een wisseling van de wacht tegenkomen, dan keerden beiden terug naar hun eigen gebied.
28. Dan de Dodendraad zelf. In 2007 is men, na vondsten van isolatoren in de akkers, op het idee gekomen om een gedeelte na te bouwen, dat hier langs de weg richting Zondereigen staat. De stroomdraad zelf staat los van het prikkeldraad, bedoeld om dieren en mensen te weren. Niet dat dat erg effectief was: omwonenden ontdekten al snel dat door een houten raam ín, of een houten ton tússen de draden te plaatsen, het effect van de Dodendraad uitgeschakeld werd. Wat weer talloze smokkelpogingen uitlokte.
29. Terug naar het Bels Lijntje. We zijn inmiddels op Baarle-Station. Bijzonder hierbij is dat het lijntje hier geheel in Nederlands gebied ligt. Dat bood verzetsstrijders tegen het Duits regime tal van kansen. Terwijl de bezetter probeerde het moraal te breken door communicatie tussen soldaten en hun familie te censureren, werd allerlei post naar de enclave Baarle-Nassau vervoerd. Daar had de bezetter namelijk geen invloed, Nederland was immers neutraal. Tegenwoordig is station Baarle(-Nassau) een wereld-wokrestaurant.
30. Van kilometer 16 tot 17 zijn hectometerpalen (in de vorm van een stalen H-profiel) aanwezig langs het voormalig tracé. Wat dan weer de vraag oproept waarom de resterende palen geruimd zijn. Ze staan tenslotte niemand in de weg... Hier zien we de betonnen kilometerpaal 17. We zijn over de helft, en de veldflessen mogen graag weer gevuld worden. Wat een hitte ondertussen...
31. Wachtershuisje nummer 20 mag uitgebreid op de foto. Uitstekend gerestaureerd.
32. Een uitgebreide verklaring voor de wachtershuisjes vinden we even later bij (buurman) nummer 18, waar we ook heel toevallig een oudere man treffen die er met zijn kleinkind op uit is, en een dergelijk huisje gehuurd heeft. De huisjes waren in bezit van de Belgen, en werden verhuurd aan spoorwerkers en hun familie. Overdag ging de man op pad om spooronderhoud te verrichten. De vrouw bleef thuis om de seinen en overweg te bedienen.
33. De huidige bewoner heeft een mooi gedenkteken tussen de struiken aan het lijntje gewijd.
34. Wachtershuisjes 15 en 16 slaan we even over. Gister hebben we vernomen dat er namelijk een Covid-brandhaard in Alphen woedt. Dat zal ongetwijfeld te maken hebben met het recreatiegebied ’t Zand er vlakbij, waar massa’s mensen het 1,5 meterprincipe negeren, aldus onze observatie op de terugweg. Dus we volstaan met een fotootje van het aanwezige Andreaskruis.
35. Even later toch nog maar even een stopje gemaakt voor het voormalig station Alphen, tegenwoordig ook verdeeld in 2 woonhuizen.
36. De bediening van de wissel richting de zijlijn naar Goirle (later aangelegd door de Nederlandse StaatsSpoorwegen) is intact gebleven. De wissel zelf heeft de opruiming niet overleefd.
37. De rest van het Bels Lijntje is... Tja, nogal saai. Het kaarsrechte profiel wordt hier en daar onderbroken door een blik op een weiland. Maar wat een genot om grotendeels onder de bomen te mogen fietsen, en niet in de brandende zon!
38. Na enkele kilometers vinden we onze laatste sitequest: SF 37 Kamerun, ofwel Schijnvliegveld “De Kiek”. In WO II vond de Duitse bezetter het van vitaal belang om bombardementen op het naburige Gilse-Rijen te voorkomen. Om dat te bewerkstelligen richtte men Kamerun in. Een schijnvliegveld, compleet met 2 “landingsbanen”, en 4 gereedstaande “Messerschmitts” uit hout en doek. De Engelsen waren helaas niet gek genoeg, en concludeerden na een paar weken al dat dit fake news was.
39. De herinnering aan SF 37, een replica van Messerschmidt Bf 109. In 2019 vervaardigd door kunstenaars Bart Somers en Paul van Dongen, en geplaatst met een Chinook-helikopter vanuit het “echte” Gilse-Rijen.
40. De bunker waarin in tijden van bombardementen geschuild kon worden, tevens `commandobunker`.
41. Overzichtsplaat van het Schijnvliegveld, te vinden op het dak van de bunker.
42. Het restant van een van de gebouwtjes die rondom het terrein werden opgebouwd. Voornamelijk bedoeld voor onderhoudswerkzaamheden in en aan het terrein.
43. De rest van het terrein is geblokkeerd met een hek (niet onder stroom, gelukkig). Lijkt me logisch, aangezien er ook vanuit Duitse zijde best veel bommen zijn neergelaten in een “escape zone”, weliswaar aan een parachute. Maar wie zegt dat alles ook onschadelijk gemaakt is?
44. Dan maar weer op de fiets, waar we de positie van voormalig station Riel bereiken. Het station zelf is opgeruimd, alles wat rest zijn twee glazen platen waarin de geschiedenis van het station wordt uitgelegd.
45. Detail van de glasplaat. Eigenlijk somt het lekker op wat ik in de voorgaande foto’s duidelijk heb proberen te maken. Inclusief een sneer in de laatste zin richting de huidige Nederlandse Spoorwegen...
46. Bij de laatste overweg op de lijn Roosendaal-Tilburg wachten we nog even voor een (omgeleide?) vrachttrein die zich richting Tilburg begeeft.
47. Via de resterende hectometers bereiken we de stadsgrens van Tilburg, tevens het huidig zichtbare einde van het Bels Lijntje. De resterende kilometers zijn opgeslokt door de expansiedrift van de gemeente. Zin om naar het station te gaan hebben we niet echt meer, dus we troosten ons met een fijne en calorierijke lunch op het terras van de naburige uitspanning, waarna de terugreis naar Baarle wordt hervat.
Epiloog
Alhoewel het hele verslag in één adem te lezen is, is het optekenen ervan dat niet exact geweest. Vooral de hitte hield ons lange tijd in gijzeling. In totaal hebben we er vier dagen over gedaan om het (foto)verhaal gedurende de 30 kilometers compleet te maken. En dat is het nu nog niet. Ga daarom eens zelf op expeditie aldaar. Het is de moeite waard, zelfs met een mondkapje. Hoe dan ook, bedankt voor het lezen, ik hoop dat het interessant genoeg is/was, en ik zie hieronder graag reacties tegemoet!
